« Mali » : différence entre les versions
Contenu supprimé Contenu ajouté
Aucun résumé des modifications |
Annulation des modifications 35632 de 186.79.171.121 (discussion) |
||
Ligne 1 :
{| border=1 align=right cellpadding=4 cellspacing=0 width=300 style="margin: 0 0 1em 1em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
|+<big><big>'''Mali ka Fasojamana<br />République du Mali'''</big></big>
|-
| style="background:#efefef;" align="center" colspan=2 |
{| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0"
|-
| align="center" width="140px" | [[Fichier:Flag of Mali.svg|120px]]
| align="center" width="140px" | [[Fichier:Coat of arms of Mali.svg|120px]]
|}
|-
| align="center" colspan=2 | <small>''[[Faso motto]]: Un peuple, un but, une foi''</big>
|-
| align=center colspan=2 | [[Fichier:LocationMali.svg|300px]]
|}
'''Mali''', madɔnnen '''Mali ka Fasojamana''' (Franse: ''République du Mali'') ye dugudasɔgɔlen manto ye [[Tlebi Afrika]]. Mali ye jamana ba woloflanan ye Afrika kɔnɔ, a bɛ danbɔ ni [[Aljeri]] ye saheli fɛ, [[Nijer]] kɔrɔn fɛ, [[Burkina Faso]] ani [[Cote d'Ivoire]] worodugu fɛ, [[Gine]] worodugu-tlebi, ani [[Senegal]] ni [[Moritani]] tlebi fɛ. Mali kuuluw bɛɛ lajamjan ye [[Hɔnbori Tondo]] min janya bɛ se bamɛtrɛ/kilomɛtrɛ(1155bm). K'a to [[France]] ka mara kɔnɔ, a tun bɛ wele [[Franse Sudan]] a tɔgɔ narakɛ Mali, yɛrɛta kɔ kabɔ tubabu bolo (san 1960). Mali faaba ye [[Bamakɔ]]. Maliden caya jatelen mɔgɔ (12,324,029) kase Juyekalo san 2008. (Tayɔrɔ CIA The World Factbook Mali).
Lakafolen mara shegin na, Mali ka saheli dan taalen [[Sahara]] cɛma, tumamin jamanaden fanba sigilen dugu woroduguyafan, ba fla cɛla, [[Joliba]] ani [[ramata jakite]]. Jamana sɔrɔko jɔlan koloma ye [[sɛnɛ]], [[beganmara]] ani [[mɔni]]. Mali dugujukɔrɔ nafolo ye [[sanu]], [[uranium]], [[kɔgɔ]] o na ɲwannaw. Mali jatelen mantow lafanta dɔ ye dunia kɔnɔ·
'''Mali''' kɔnɔ duguw ba
* [[Kayi]]
* [[Kulikoro]]
* [[Sikaso]]
* [[Segu]]
* [[Moti]]
* [[Gao]]
* [[Tumutu]]
* [[Kidal]]
=== Tariku ===
'''Mali''' ka nafa yoro sira ba don nɛ dɔ ni a ko tɛmɛnenw dɛw.Ni o yɛ masabowda *Gana massaya(Empire du Gana)
* [[Mali Mansamara]] (Mali Empire)
* [[Songai Mansamara]] (Songhoi Empire)
* Bamanan ka massaya Sɛgou,Kaarta,a ni Macina ka massaya (royaume bambara de Ségou kaarta et l'empire peul du Macina).
Tubabu ka nani san 1880 Mali dona u ka mara kɔnɔ ni u ba fɔ am ko(colonie française) ni u ba hɛlɛ o kuma la *Soudan français.
Avril kalo kilɛ mani la San 1959 sɛnɛgal ni Soudan français bɛ na jɛ ka fanga dɔ sigi nu bi no tɔgɔda ko *Fédération du Mali ni o bɛ kɛ sababu yɛ ka hɛrɛta di senegal ma juin kalo mugan la san 1960.Kalo fila o kofɛ senegal bɛ bɔra Fédération du Mali.Septrembre kalo mugan mni fila san 1960 Mali ye a ka yɛrɛta soro ni neimɔgɔ modibo keita ye.ni janfa(coup d'État)ni o kɛ baga bɛ a yɛrɛ ca kɛlɛkeden ye,ni olu ka niɛmɔgɔ tɔgɔ generales moussa traoré,ni o be na naw ka fangan *jakuya ye (dictature).Gɛnɛralɛ amadou toumni toure bɛ na moussa na ka fanga mɔgɔ minɛ, ka san kɛlɛ fanga la ka sɔrɔ ka fanga kɛ bɛjɛfanga niogadan mi nana bɔ o la o fanganiɛgɔda san 1992 fama mi nana bɔ o la tɔgɔ 'Alpha Oumar Konaré.
Alpha Oumar Konaré nana san 1992 ka san duru kɛ o kɔfɛ ka san duru wɛrɛ kɛ ka sɔrɔ ka bila san 2002 o kɔfɛ Gɛnɛralɛ amadou toumni toure nana fanga kura kɛ san 2002 ka ta bila san 2007 ni mandat cura daminɛ san 2007 en bɛo mandant dɛ cɔnɔ a li bi
=== Dugukolodon ===
[[Fichier:Mali_carte.png|droite|Mali ja|vignette|290px]]
'''Mali''' jamana boɲa ye 1.231.238 Bm2 (bamɛtri kɛnɛ) a ka bon nin a lamunu jamanaw ye n'a bɔra [[Nijer]] ani [[Aljeri]] la.
Mali sigilen Tlebi Afrika cɛma.Wa baw fila dɛ bɛ a tigɛ senegal baw a ni niger baw.olu bɛ bu suw ta guinee futa dialon kɔnɔ
Mali dugu mu mabɔ lɛ do bamakɔ la fadɔ fɛ mɔgɔ bikɔnɔtɔ(90)yé kilɛmêtrɛ carrɛ fila kɔnɔ,Wa i bɛ sɛ ka dū duru yɛ kilɛmêtrɛ carrɛ fila kɔnɔ sahara kènèka.Dafara bɛ Mali ni dugu mu tè yɛ [[Mauritanie]], l'[[Algérie]], ni [[Niger]], ni [[Burkina Faso]] la [[Côte d'Ivoire]],ni la [[Guinée]] a ni [[Sénégal]].
Ni Bamakɔ bɔrayɛ [[Mali]] dugu baw tɔ ye [[Kayes]], [[Segu]], [[Mɔti]], [[Sikaso]], [[Kulikoro]], [[Kidal]], [[Gao]], [[Tumutu]].
== Dugu kilatogo ==
Mali kila lɛ dɔ̀ ni faaba cɛki dɛyɛ a ni Bamokɔ.Ni u tɔgɔ yɛ faaba sa ba bɛ kɛnɛka Gao, Kidal, Tombouctou o lu yɛ Mali sigi yɔrɔma saba dɛ yɛ, Mali woroduguyanfan kila nɛ dɔ Kayes, Koulikoro, Mopti, Ségou ni Sikasso tɛ̀ a ni Bamakɔ.
Décentralisation yɛ fin nafama ba dɛ yɛ,barsa a niɛci nɛ bɛ ka faso baara fanba bɛ kɛ dugu dɛn kɛrɛfɛ.
Mali kɔnɔ commune kɛmɛ wolofila (703 commune) ni saba dɛ bɛ ni o fanba bɛ kɛra san 1996 là
=== Nafasɔrɔsira ===
[[Fichier:Usine_de_coton_CMDT.png|droite|200px|vignette|[[Mali kory yɛlɛmalɛ yɔrɔ]]]]
[[Fichier:Drall.jpg|droite|200px|vignette|Mali bagan fɛrɛ yɔrɔ]]
Mali yɛ dugu mi bɛ tanɛ sira kan,ni 65% yɛ bɛ yɛ kungokolon ye. A diago fanba bɛ kɛ badayanfa fɛ niger ba kan.
Ni yɛ mali kila a 10%ye bagangena yɛ 90% yɛ sɛnɛkɛla ni momikɛla.Wa a ka dugu dɛn kila fanba bɛ tuga fɛ wa nafa ba dɛ bɛ Mali kɔnɔ.Mali dugu siri lɛ ba dɛ dɔ kɔfɛ dɛmɛ là, wa a fanga ka fɛgɛ kojugu dunia kɔnɔ fɛrɛ ba là(a bɛ cɔti mi fɛrɛ wari fanga ka dɔkɔ nga Mali bɛ o dɛ exportɛ ka tɛmɛ a ka sɛnɛkɛ fin bɛ kan).San 1997 gouvernement yɛ diɛkulu dɔ sigi sɛ kan ko [[FMI]] ka mɔgɔ mi nu ka bara bɛ nɛ do dɛmɛ là. Nga Mali gouvernement da lɛ dɔ a la ko mali bɛ na kɛ sanu fɛrɛ la ba dɛ yɛ farafina kɔnɔ, an bɛ yɔrɔ mi na bi a yɛ farafina kɔnɔ dugu filana dɛ yɛ mi ka sanu fɛrɛ bɔ ni ka fɛrɛ li ka tia, A bɛ sanu coton a ni bakan fɛrɛ dɛ ka tia kɔ kan.a fin yɛlɛma bali fɛrɛ ta dugu kɔnɔla la tɛ tɛmɛ 380 [[dollars]] san 2005 là (World Development Indicators (WDI) database diatɛ bɔ lɛ fɛ ).
Mali bɛ an ka farafina banque ba diɛkulu ba y kɔnɔ ni u ba fɔ a ma ko [[Union économique et monétaire ouest-africaine]] (UEMOA).
Americain ka diɛkulu dɔ nu bafɔ a ma ko CIA World Factbook yɛ a yira ko dugu ka taniɛ fanba bɛ kan ka niɛnini dugu misinnu, ko sɛkɛla munu ka bara niɛcinɛ nɛ do coton ma kɔ coton da digina san 2005. Si san an ka sɛkɛla u bɛ sɛnɛkɛ nafa dɔkɔyara. La fɛrɛ fin sonko dɔyara fo u ka juru nana tiaya fo dugu ko mi niecine do cory ko ma ni o tɔgɔ [[CMDT]] ([[Compagnie malienne du développement des textiles]])ku bɛ cory kilo san mugan ni wɔrɔ(160)f-cfa dɔ ku bɛ o cory kɛlɛ fɛre mugan ni kɔnɔtɔ (190)f-cfa wa u ku bɛ ka u sɛnɛkɛla u dɛmɛ,Americain kun bɛ ka u cory sugu faga,wa Mali kun dɛsɛ lɛ dɔ ka yɛrɛbɔ a ku bɛ ka sira nimi a sɛ a si ma niɛsɔrɔ.Ka fara cory kan, Mali bɛ mangoro tone ba kɛmɛ fila (200 000 tonnes) dɛ sɛnɛ ni tone ba saba dɔrɔ dɛ bɛ fɛrɛ dugu kɔ kan (3 000 tonnes).A yɛ ni niɔgɔ ka dɔkɔ farafina dugu mu bɛ bagan fɛrɛ kɔ kan
* Bagan misɛnia là a bɛ millions wolovila ni wa kɛmɛ sieki dɛ fɛrɛ san kɔnɔ.
* Bagan kumaba là millions mugan ni fila dɛ fɛrɛ san kɔnɔ.
* Sanu bɛ Mali la fa ni dɛ diɔyɔrɔ filana dɛ farifina diɔrɔ ka ni cory ni mangoro yɛ u ka fin fɛrɛ ta yɛ Mali kɔnɔ.
=== Tanie sira ===
{| class="wikitable"
|+ taniɛ san mugan ni duru<ref>http://web.archive.org/web/20031117162959/http<nowiki>:</nowiki>//www.undp.org/hdr2002/hdi.pdf</ref>
| '''Année''' || 1975 || 1980 || 1985 || 1990 || 1995 || 2000
|-
| '''IDH''' || 0,252|| 0,279|| 0,292|| 0,312|| 0,346|| 0,386
|}
An ka diamana niɛnɔgɔ yɛ a yira ko fosa dew ka bugu san 2006, yɛ yira ka fɔ ko dugu dɛw diamana sikida tiɛni dugu kɔnɔ o kɔson diamana yɛ sira dɔ ta ni yɛ dugu dew ka lafia sɔrɔ ni koii na.A yɛ a nini jamana dew fɛ u ka ji ko matarafa, u ka kuko matarafa, ni baga, ni an ka kungokolonba kɛlɛ.Mali niɛnɔgɔ yɛ a nini a ka dugu dew fɛ u ka diɛ ka taniɛ nienini siria bolo dɔ kan.
=== Hakɛ ===
[[Fichier:Mali-demography.png|vignette|droite|taniɛ 1961 san 2003 (hakɛ [[Organisation des Nations unies pour l'alimentation et l'agriculture|FAO]], 2005). mɔgɔ ba hakɛ.]]
Mali bɛ ma hakɛ million tan ni fila ni ma baw kɛmɛ saba dɛ la ni muso ni dɛw yɛ o 50.5%.Diakoin bɛ mali u la yɛ sira fin barsa u bɛ diamana den (13.3% la san 2006).6
Mɔgɔ hakɛ mi bɛ san kɔnɔ ka tia dɛmɛcɛniyanfan munu tɛ san kɛlɛn bɔ
=== Dambɛ ===
Mali sɛra ka a ka dambɛ mara ani a ko kɛtogo cabini lawalɛ.Ala ni an ka jeli sababu (griots) munu yu kabara kɛ fo kan an ka lada lakilɛ, en jeli kɔrɔba mi ku bɛ san 1994 fo 2003.
An ka sɛbɛnikɛla ba u la an bɛ sɛ ka [[Amadou Hampâté Bâ]] fɔ.
Wa an dia bɔla u la an sɛ kaParmi dunai kɔnɔ bɛ sɛ ka [[Cheick Oumar Sissoko]] et [[Souleymane Cissé]].
An ka dɔkilibala munu, ku bɛ fɔli kɛ ni kora yɛ bɛ ka dɔ fara an ka dɔnia kan barsa a bɛ o lu ka fɔlisɛ dɛ kan alibi.O fɔli kɛ dɔ mɔdew ni u dew ni olu yɛ u kilɛ ina fɔ [[Ali Farka Touré]], [[Boubacar Traoré]] ni [[Toumani Diabaté]] ni [[Salif Keïta]]
= Niɛnadiɛ do =
{| class="wikitable"
|+'''niɛnadiɛ munu la bara ta tɛ kɛ'''
! kilɛ !! tɔgɔ nansara kan la !! tɔgɔ mi bɛ a ma !! Remarques
|-
| {{1er_janvier}} || || san kilɛ hakɛ ||
|-{{ligne_grise}}
| [[20 janvier]] || || an ka marifa tigi ka niɛnadiɛ do ||
|-
| [[26 mars]] || || mɔgɔ sara an ka diamana ka lafia kama || [[Moussa Traoré]] fanga bani
|-{{ligne_grise}}
| {{1er_mai}} || || barakɛla ka niɛnadiɛ ||
|-
| [[25 mai]] || ||farfina ka niɛnadiɛ || [[Organisation de l'unité africaine]] niɛnadiɛ do
|-{{ligne_grise}}
| [[22 septembre]] |||| yɛrɛta do niɛnadiɛ || yɛrɛta [[France]]san[[1960]]fɛ
|-
| [[25 décembre]] || ||Noël|| [[Jésus de Nazareth|Jésus-Christ]] bankɛ do
|}
Do dɔ fɛnɛ bara tɛ kɛ munu la ni o yɛ : sɛlifitini (fin du Ramadan), sɛliba (commémoration du sacrifice d'Abraham), Maouloud (naissance du prophète), Tamkharit (nouvel an musulman)
=== Kan munu bew ===
[[Fichier:Kidal.jpg|vignette|300px|droite|kidal donda tamashiɲɛ]]
A la ni nansara [[colonisation]] o sababu an ka bara bɛw ka kɛ ni nansara kan yɛ nga dugu dew bew be bamanan kan dɛ fɔ,nga kan u wɛrɛ be ni o yɛ fila kan ([[peul]]), [[sénoufo]], maraka kan ([[soninké]]), suraka kan ([[tamasheq]]), [[songhaï]], dɔkɔnɔ kan ([[dogon]]), [[khassonké]] a tɔ bɛ), kan nunu bɛɛ bɛ sɛbɛn ni latɛn sɛbɛnin ye, nga u do bɛ sɛbɛ nin ([[N'Ko]]) sɛbɛnnin ye, o min dilanin bɛ kan fɔnɛtigima kammaseremaw sɛbɛn kama, i n'afɔ ([[Madenkan]]) a bɛ fo min ma Manden jamanɛw kɔduguyanfan fɛ ko ([[Bamanankan]]) a n'a woroduguyanfan fɛ ko ([[Maninkakan]]), a n'a tilebɔyanfan fɛ ko ([[Jurakan]]), a n'a tilebeyanfan fɛ ko ([[Mandingokan]]), tɔgɔ 4 nunu le bɛ a fo u ka kuma daminɛ la ko ( N'ko .. , n'go..) ka ban k'a ka kuma daminɛ sa.
=== DINɛ̀ ===
Mali kɔnɔ yan silamen u ka tia ni chretien u ye, silamen u bɛ dugu dew %90, chretien u bɛ %1, a to %9 bɛ soma u ye, a ka gɛlɛ i ka misiri yɛ dugu misɛnin nà nga fɔlɔla laba bɛ lakilɛ alibi i na fɔ bolisɔ.
[[Kita]] bɛ yɛ [[Mali]] chretien ka alladɛly yɔrɔ dɔ yɛ a bɛ [[Kayes]] region ni u kɛlɛ do ka u kaw Notre Dame.
=== Sia ===
Mali dugu dɛw u kila lɛ do ni sia tiama dɛ yɛ:keneka ([[nord]])Maures,ni Kountas,ni souraka u bɛ, o lu yɛ dugu dew 10 % u ka bara ladala, bɛ [[gomme arabique]] dɛ diago a ni bagan mara o lu nafa sɔrɔ sira bɛ yɛ o dɛ.
Mali woroduguyanfan fɛ Bambanan (28%)u lu ka tia na sia bɛ,kɛrɛ kana Bamakɔ yanfan fɛ Manika nu u sɔmɔkɔ Soninkés u bɛ na a ni fila ni Sénoufos, ni Bwa, Bozos, ni Dogonɔ ni Songhai.
=== i ka ta ni kan ka ladiɛ ===
{{CommonsCat|Mali|le Mali}}
{{Wikinews|Catégorie:Mali|le Mali}}
* [[Alliance Démocratique du 23 mai pour le changement]]
* [[:Catégorie:Personnalité malienne|Personnalités du Mali]]
* [[Éducation au Mali]]
* Sites maliens inscrits sur la [[Liste du patrimoine mondial en Afrique|liste du patrimoine mondial]] :
** villes anciennes de [[Djenné]],
** [[Tombouctou]],
** [[Falaise de Bandiagara]] ([[Dogons|pays dogon]]), le village de [[Sangha (Mali)|Sangha]]
** Tombe d'[[Askia]] à [[Gao]].
=== kɔfɛsira ka ta site wɛrɛ kan ===
{{ODP|/World/Français/Régional/Afrique/Mali/}}
* [http://www.populationdata.net/pays/afrique/mali.html Fiche Mali sur PopulationData.net]
<references/>
{{Pays d'Afrique}}
[[Catégorie:Mali|*]]
[[Catégorie:Afrika]]
|